Kültür olarak dolandırıcılara doyamıyoruz.
Giriş
Suç eylemi zamanın rengini almakta, değişimle ya fazilet veya suç olmaktadır. Suçlar genelde suçlar iki grupta toplanmaktadır:
1. Mala in se suçları (Adam Öldürme, yaralama, dolandırıcılık, hırsızlık) bunlar doğası itibariyle kötü olan eylemlerdir.
2. Mala in prohita-insanlara zarar veren kamusal niteliği olan eylemlerdir. Türkiye’de yolun sağından gidilirken, İngiltere’de yolun solundan gidilmektedir. Doğası itibariyle yolun solundan veya sağından gidilmesinde bir fark yoktur. Yalnız düzene uymak bakımından norma uyulmalı- dır.
Suçları haksız fiilden ayırt eden başlıca iki gerçek: a) Eylemde niyet(kusurlu/intention) ve b) Kamusal standartların ihlal edilmesidir.
Suçta Davranış Sistemi
Suç kataloğunda yer alan bir kategoriye özgü davranışın homojen bir görüntü sergilemesidir. Suç eyleminin bir davranış sistemi olarak belirmesi üç temel niteliği ile tasvir edilebilir:
Birincisi, suç olarak davranış sistemi, bireysel suç eylemlerinin yalnızca bir toplamı değildir. Bu bireysel eylemlere ek olarak, davranış kodları, gelenekleri, grup ruhu, katılımcılar arasındaki doğrudan sosyal ilişkileri ve çoğu diğer kişilerin dolaylı katılımlarımı içeren entegre bir birlik; grubun bir yaşam biçimidir. Suçta davranış sistemleri olarak, profesyonel hırsızlık, uyuşturucu madde tutkunluğu, dolandırıcılık ve insider crimes türleri gösterilebilir.
İkincisi, bir davranış sisteminde beliren davranış türü, özel bir kişiye özgü olmayıp, müşterek bir davranıştır. Bu tür, aynı davranışa oldukça kabarık sayıda kişide tanık olunmakta ve bu nedenle özel bir kişiye özgü olmayan nedensel faktörleri ve süreçleri bulmak mümkün olabilmektedir.
Üçüncüsü, müştereklik ve birlikte katılım davranış sisteminin temel niteliği olarak sıkça katılımcıların özdeşleşme duygusu ile tanımlanabilmesidir. Katılımcılar bu amaç için birlikte olduklarını hissettiklerinde, birliğe/örgüte ait olmaktadırlar.
Bir davranış sistemi olarak profesyonel hırsızlara/dolandırıcılara tanık olmaktayız. Profesyonel hırsıza ait birincil soru genetiktir: Ortaya nasıl çıktığı ve kültürümüzde nasıl devam ettiğidir? İkincil soru ise, bir kişinin nasıl olup da bu profesyonel gruba girebildiğidir? Bu sorular Türkiye’de bir kişinin nasıl futbolcu olduğu sorusu ötesinde nasıl profesyonel futbolcu olduğu sorusunda yankılanmaktadır. Herkes futbol oynayabilirse de profesyonel bir sporcu olmak, özel beceri ve tekniklere ehil kişinin profesyonel kulüplerce kabul edilmesine bağlı bulunmaktadır. İşte futbol/profesyonel futbol bir spor türü olarak toplumda var olduğundan, kabul görenler profesyonel olabilmektedir.
Cezaların suçları önlemesi bakımından ABD’de 2001-2002 yıllarında Enron şirketinin başını çektiği dolanlı şirket iflasları sonucu şirket yöneticilerine hükmedilen uzun süreli hapis cezası (en azı 20 yıl) 2008’de tanık olunan şirket/banka iflaslarını önleyememiştir.
Enron’un etik kuralları belki de dünyadaki en iyi kurallardı. O kadar da abarttılar ki, tek kelimesine bile uymadılar. Amerikan kültürüne özgü insanlardaki para hırsı (tamah) cezayı göz ardı ettirmektedir. Dolandırıcı ve fakat paralı bir üst-düzey yönetici toplumsal itibarını yitirmemekte iken, Japonya’da kişilere yer etmiş olan utanma hissi önemli bir etmen olmaktadır.
Sosyal Gerçek
Başarının takdir edildiği bir dünyada yaşamaktayız ve bazı insanların biraz başarılı görünmek için gerçekleri az da olsa çarpıtmadığını kim iddia edebilir ki?1 Kriminolojik gerçekler bu olgunun da öncesiz ve sonrasız bir sorun olduğunu belgelemektedir. Kültür olarak dolandırıcılara doyamıyoruz. Bütün bunlar insanı meraklandırıyor: Bir insan nasıl böyle bir şey yapar?
Klasik suç türlerinde şiddet veya hırsızlıkla menfaat sağlanırken alınan risk (örneğin soygunda öldürülme), bu suç türünde hile ve desise söz konusu ve elde edilen menfaat oldukça yüksek ve bu suçun verdiği toplumsal zarar da oldukça fazladır. Sertifikalı Sahtekarlık Denetçileri Birliği (ACFE) tarafından önemli ve etkili dolandırıcılığın kuruluşlara her yıl gelirin %5’ine mal olduğu tahmin edilmektedir. Kartların fiziksel olarak kullanılmadığı finansal işlemler için toplam dolandırıcılık kaybının 2023 sonunda 130 milyar dolar olmasının öngörüldüğünü belirten İHS Teknoloji CEO’su Kadir Yüceer, “Biraz daha ileriye bakacak olursak, sadece online ödemelerde dolandırıcılık kaybı 2028’e kadar kümülatif olarak 362 milyar dolar olacak” dedi.2
Öte yandan, bir çalışmaya göre bu tür suçlularda mükerrirlik oranı % 50’i bulmuştur.
Genelde dolandırıcılık oranı ve seyri bilinmekte midir? Ne kadarı Savcılığa ihbar edilmektedir? Ve parasal tutarı ne kadardır?3 İngiltere’de bu suçlardaki parasal kayıp 165 milyon Pound iken; kredilerde geri dönmeyen miktar 4 milyar Pound’u bulmaktadır. Plastik dolandırıcılıkta suçun işleniş şekli, modalitesi zamanla çok değişebilmektedir.
Kasten yanlış bir beyanla değer içeren yasa dışı bir eylem olan dolandırıcılık çok çeşitli davranışları kapsayan bir suçtur. Dolandırıcılık aynı zamanda sıklıkla yolsuzluk ve kara para aklamayla da ilişkilendirilir. Bu suçlar arasında örtüşmeler var, ancak bu girişin odak noktası saf dolandırıcılıktır. Dolandırıcılık suçu da internette giderek daha fazla işlenmekte ve bu da başlı başına bir araştırma grubunu teşvik etmektedir.
Klasik dolandırıcılıkta dolandırılan kurbanın da bir kazanç sağlama istemi var iken (Galata kulesini/ köprüyü 15 bin liraya satın almak gibi) günümüzde dolandırıcılar kendilerine polis ya da savcı süsü vererek, terörist takip ederken bir şekilde sizin telefon hattınızın v.s.’nin kullanıldığını tespit etmişler de, hemen şu kadar parayı şuraya getirmeli ve teröristlerin yakalanmasına yardımcı olmalıymışız gibi bir hikaye uyduruluyor, tuzağa düşen vatandaş da(bazen CEO’lar, generaller) parasını kaptırıyor. Sosyal bağlam yeni bir dolandırma gerekçesi daha sağladı: Gezi türü olaylara (Haziran 2013) farklı kentlerde karışanlardan bazılarının örgütlü suça iştirakten tutuklanmaları üzerine fırsatçılar “gezi eylemlerine katıldığınız saptandı” gibisinden yeni bir gerekçeyle bazı kişileri dolandırmaya başladılar. İşte dolandırıcılıkta, kişi üzerindeki etkisi nedeniyle kategorize edilen üç evre kriminolog Donald Cressey tarafından 1953’ de yaratılan aşağıda “dolandırıcılık üçgeni”nde görüldüğü üzere, baskı, fırsat ve haklı gösterme olarak özetlenebilir.4
Değerlere ve bilgiye erişim imkanı olan kişiler bu suçu işlemek ve gizlemek fırsatı elverdiğinde için dolandırıcılık suçunu işlemektedirler. Saik, bu dolandırıcılık üçgenin diğer yönüdür. Bu dolandırıcılık suçunu işleyen kişice hissedilen baskı veya bir ihtiyaçtır. Haklı gösterme, dürüst olmayan insanlar için daha kolay olurken, ahlaki standardı yüksek olanlar için biraz zor olmaktadır. Bu kişiler de davranışları için sorumluluktan kaçmak için mazeretler sergileyerek kendilerini ikna etmek yolunu seçmektedirler.5
Dolandırıcılık yapan kişiler genellikle kendilerine bunu yapma fırsatını ve yeteneğini sağlayan güven veya güç konumundadırlar. Mali veya diğer motivasyonlarını çözmek için konumlarını kötüye kullanırlar ve dolandırıcılık eylemlerinin keşfedilme şansının çok az olduğuna inanırlar. Dolandırıcılık ortamının bazen açıkça hazırlandığına da tanık olunmaktadır. Dolandırıcılık üçgeninde yer alan öğelerden birinin eksilmesi halinde suçun işlenmesi riski düşebilmektedir.
Nitekim, 1980’li yıllarda Banker faciasını hazırlayan ortamda bizzat hükümetin katkısı da göz ardı edilemez. Özal hükümeti ekonomik bir dar boğaz yaşarken, ülkede bankerler çok cazip faiz oranlarıyla ot gibi türemeye başladılar; aylık faizler o kadar cazipti ki, çoğu kişiler evlerini satıp bankere yatırdılar. Bu süreçte bankerlerin listesine TC.Resmi Gazete’de yer verilerek fiili olan bu olguya meşruiyet kazandırılmıştır. İşte ekonomiye dinamizm getirmek üzere fiili banker olgusuna göz yumularak vatandaşlar dolandırıldı. Hiçbir ekonomi iç tüketim olmadan ayakta duramayacağından hükümet tüketim ortamı sağlamak üzere banker faciasına göz yummuştur.6
2012-2013 yıllarındaki varlık barışı da dolandırıcılara yöntem oldu. Varlık barışı kurnazları önce vergi dairesine gidip yurt dışından yüklü miktarda para getireceğine dair beyanda bulunuyor. Maliye’den üzerinde beyan ettiği tutardaki resmi tahakkuk belgesini alan dolandırıcılar, parayı yurt dışından getirmek için vergi ve benzeri masrafları olduğuna dikkat çeken dolandırıcılar kurban olarak seçtikleri kişilerden daha sonra misliye iade edecekleri vaadiyle on binlerce lira sözde borç para alıyorlar. Daha sonra bu para ile ortadan kayboluyorlar. Maliye yetkililerinden ise vatandaşa “sakın aldanmayın” uyarısı yapılıyor(!?)
Emniyet Genel Müdürlüğü KOM 2021 RAPORU’na göre ön plana çıkan başlıca yöntemler şunlardır:
Telefon dolandırıcıları ‘Şok hipnozu’ ile zihin kontrolü sağlayabilir.”
– Mağdurlarla telefon üzerinden irtibat kuran şüpheli şahısların kendilerini emniyet, jandarma, istihbarat veya savcılık görevlisi olarak tanıtarak para talebinde bulunmasıyla gerçekleşen telefon dolandırıcılığı,
– Banka veya diğer kredi kurumlarından kredi temin etme vaadiyle dolandırıcılık,
– İş bulma veya bir işi çözme vaadiyle mağdurdan para talep edilmesi yoluyla dolandırıcılık,
– İnternet üzerinden faaliyet gösteren suç örgütlerinin, kurmuş oldukları sözde ticari oluşuma belirli bir ücret karşılığında üye toplaması karşılığında kişilere ev, araba, tatil gibi cazip promosyonlar sunarak ve yüksek kazanç vaadinde bulunarak üyelik ücretleri üzerinden haksız kazanç elde ettikleri piramit satış sistemiyle dolandırıcılık,
– Hileli davranışlar, anlaşmalı kazalar veya sahte belgelerle haksız sigorta bedeli almak amacıyla sigorta şirketlerinin dolandırılması,
– Kurulan paravan şirketler üzerinden temin edilen çeklerle yapılan dolandırıcılık,
– Alacaklı ve borçlu haricinde üçüncü şahıslar tarafından imza taklidi yapılarak yüksek meblağlı senetler düzenlenmesi ve devam eden süreçte icra yoluyla gerçekleştirilen senet dolandırıcılığı,
– Yaşlı vatandaşların taşınmazlarının emlakçılar aracılığıyla sahte kimlik düzenlenerek tapu işlemleri esnasında taşınmaz sahibi yerine dublör kullanılmak suretiyle gerçekleştirilen tapu gayrimenkul dolandırıcılığı,
– Resmi kurumlarca düzenlenen belgeleri (İkamet izin müracaat belgesi, vekâletname vb.) sahte olarak düzenleyip para karşılığı satarak veya sahte belgeleri kullanarak haksız kazanç sağlanması.
Vatandaş tüm uyarılara karşın dolandırıcılara karşı korumasızdır. Son yıllarda kollukça yapılan uyarılara ve telefona gelen mesajlara karşın vatandaşın “terörist” tehdidiyle dolandırılması sonlanmamıştır. Mark Twain’in bir sözü var: “İnsanları kandırmak, kandırılmış olduklarına ikna etmekten daha kolaydır”.
Nurenberg duruşmalarını izleyen ve sanıklarla birebir görüşmeler yapan psikolog G.M.Gilbert, “sanıklarla yaptığım çalışmalarda, kötülüğün doğasını anlamaya çalıştım. Tüm sanıklarda ortak olan tek nitelik empatiden yoksunluk idi. Başka insanların hisleriyle gerçek anlamda hiçbir bağ kurmamak onlara egemen olmuştur.” Bu saptama dolandırıcılar için de geçerliliğini korumaktadır.
Milyon yıl geçse de insandaki ego ve hırs onu en ilkel seviyede tutmaya sanki yeminli konumdadır. İnsan doğasında bencil yaklaşım kadar işbirlikçi yaklaşım da vardır. Önemli olan bunların gelişmesi/ yönlendirilmesidir.
İşte her gün gazete çetelerinde tanık olduğumuz haberler, insanları dolandırılmaya/genelde suç mağduru olmaya motive eden sosyal ortam ve psikolojinin ne derece önemli olduğunu sergilemektedir.7 Bu bağlamda şu sorular gündeme gelmektedir:
1. İyi niyetli, polis ve savcı korkusu olan vatandaş terörist zannedilerek hapse girme korkusu mu taşımaktadır?8
2. Adalete güvensizlik/masum olduklarını ispat edemeyeceklerini düşüncesi mi insanları dolandırılmaya elverişli yapmaktadır?
3. Suç mağdurluğuna, CAS aktörlerinde var olan kültürel tolerans mı neden olmaktadır?
İşte bu noktada “suçlu kimdir” sorusu sosyolojik bir değerlendirmeyi gerektirmektedir.
Kredi Kartı Dolandırıcılığı
Dolandırıcılık suçu plastik kartın varlığı ile ülkede artış göstermeye başlamıştır. Ülkede giderek artan kredi ve banka kartı sayıları yıllar itibariyle şöyledir:9
Türü 2005 2006 2007 2008 2022
Kredi kartı 29.978.243 32.433.333 37.335.179 43.394.025 99.489.990
Banka kartı 48.243.369 53.464.057 55.510.092 60.551.484 168.870.330
Toplam 78.221.612 85.897.390 92.845.271 103.945.509 268.360.320
“2022 yılında kredi kartlarıyla yapılan nakit çekim tutarı yıllık yüzde 120 artarak 332,3 milyar TL’ye ulaşırken banka kartlarıyla yapılan nakit çekim tutarı yıllık yüzde 50 artışla 1 trilyon 533 milyar TL’ye erişti”.
Kredi kart–dolandırıcılığı ve sahtekarlığı, perakende mağazalar, kişiler ve mali kurumlara özgü mağduriyetlerinin önlenmesi potansiyeli olan bir suçluluk faaliyetidir. Bu tür suçluluk, elde edilen gelir ile diğer suçlar örneğin toptan uyuşturucu alımları için suç kapitali oluşturulmasına imkân vermektedir. Kuşkusuz, kolluk açısından, bu suç türünün yarattığı iş yükünün gerektirdiği zamanı, kolluk güçleri önleyici nitelikteki daha iyi tedbirlerle, diğer faaliyetlerine ayırabilirler.
Dolandırıcıları suç işlemeye iten şey nedir?
Dolandırıcılık yapmaya yönelik içsel dürtü, açgözlülük ve sahtekârlık gibi iki basit faktörle açıklanabilir. Ancak durum bu kadar basit değil, çünkü bilim insanları bir bireyin sahtekarlık yapma motivasyonunu ölçmede gösterge görevi görecek kesin psikolojik belirleyicileri henüz bulamadılar. Parasal yükler neredeyse her tür dolandırıcılık faaliyetinde motivasyon faktörüdür.
Bu, bazı durumlarda zenginlik yaratmanın bireyler için bir ego meselesi olabileceği noktasına yol açmaktadır. Bazıları zengin olmanın bir mega eğilim olduğunu düşünebilir, Bir başka motivasyon kaynağı da hızlı yaşam, içki ve kumarla dolu bir yaşam biçimi seçimi olabilir.
Bir dolandırıcının psikolojisi
Dolandırıcılık faaliyetinin arkasında üç temel motivasyon vardır. Fırsat, rasyonelleştirme ve baskı.
1. Fırsat:Pek çok şirketin çevrimiçi iş modellerine geçmesi nedeniyle dolandırıcılara yönelik fırsatlar son birkaç yılda arttı. Başarılı dolandırıcılık çevrimiçi ortamda çok daha ölçeklenebilir. Dolandırıcı bir açık bulduğunda onu tekrar tekrar kullanmaya devam edebilir.
Bir banka hesabı açmayı düşünün. Gerçek hayattaki bir durumda, bir kişi tanınmadan ve yakalanmadan birkaç sahte kayıt denemesinden fazlasını yapamaz. Ancak dolandırıcılar bir ekranın arkasına gizlendiklerinde geniş çaplı saldırılar başlatmak için daha fazla fırsata sahip oluyor.
2. Rasyonalizasyon:Bazı dolandırıcılar kimlik dolandırıcılığını kurbansız bir suç olarak değerlendirebilir. Maliyetler bireysel kişiler yerine kimliği belirsiz şirketlerin sırtına biniyorsa veya işletmelerin küçük kayıpları karşılayabileceklerini varsayıyorlarsa, dolandırıcılar gerçek veya uzun vadeli bir zarara neden olmadıklarını gerekçelendirebilirler.
3. Basınç: Çoğu kişi için dolandırıcılık, gerçek mali baskıdan kaynaklanmaktadır. Pandemi hem işletmeler hem de bireyler için zordu. Pek çok kişi işini kaybetti ve maddi sıkıntılarla karşı karşıya. Çoğu kişi için köşeye sıkıştırıldığında dolandırıcılık tek seçenektir.
Dolandırıcıların “insanları kişisel kazanç için kullanılacak nesneler olarak görebildiği; pişmanlık duymadıkları ve çeşitli psikolojik haklı çıkarma yöntemlerini kullanarak davranışlarını kolayca haklı çıkarabilmeye çalıştıkları” ileri sürülmektedir.
Santa Clara Üniversitesi’nde psikoloji profesörü Thomas Plante, çoğunluğumuzun rutin olarak yalan söylemesini, hile yapmasını ve çalmasını engelleyen “ahlaki veya dini frenlerden” yoksun, tamamen kişisel çıkarlarla hareket ettiklerini söylüyor. Dr. Plante, bazı vakalarda dürtüsellik, saldırganlık ve empati eksikliği gibi niteliklerle karakterize edilen antisosyal kişilik bozukluğu gibi psikiyatrik bir rahatsızlıkları olabileceğini söylüyor. “Onlar destek, sevgi, ilgi ve sempati istiyorlar.”
Araştırmacılar, psikiyatrik bozukluğu olan kişilerin beyninin empati ile ilişkili bölgelerinde aslında daha az gri madde bulunduğunu bulmuşlardır. Bilim insanları bunun, pişmanlık kapasitelerinin azalmasına katkıda bulunabileceğini öne sürüyor. Bir araştırmacıya göre, bu suçlular “Empatiden yoksun değiller ama bunu açıp kapatacak bir düğmeleri var” dedi. “Varsayılan olarak kapalı görünüyor.”
İstatistik
Emniyet Genel Müdürlüğü verilerine göre, 2021 yılında olay sayısı 658 nitelikli dolandırıcılık suçu şüpheli sayısı 3.332 kişdir. Jandarma Genel Komutanlığı bölgesindeki “nitelkli dolandırıcılık” sayısı ise 2022 yılında 304’ü bulmuştur-Aylık ortalaması 25 civarındadır.
Adalet istatistiklerine göre, 2022 yılında bir önceki yıla göre en fazla artışın sırasıyla dolandırıcılık, çocukların cinsel istismarı ve hırsızlık suç türlerinde olduğu görülmektedir. Türkiye’de geçen yıl 9 milyon suç işlendi ve önceki yıla göre en büyük artış % 41 ile dolandırıcılık suçunda görüldü.
Ceza mahkemelerinde seçilen TCK -Dolandırıcılık (Madde 157-158) suçlarına göre yıl içinde açılan dosya endeksi, 2021 ylına göre,+ % 41 artış sergilemişir. Bu suçların Cumhuriyet başsavcılıklarında temizleme oranı 2015 yılında % 91,8 ‘den 2022 yılında % 81,7’e düşmüş; çıkan dosyaların gelen dosyalara 2022 yılındaki oranı ise % 42,5’ tir.
Ceza mahkemelerindeki temizleme oranı ise 2022 yılında % 77,7 olup; çıkan dosyaların gelen dosya- lara oranı ise % 47,6’dır.
Kredi Kartı Dolandrıcılığı
Kredi kartı dolandırıcılarının her şeyden önce,
– Kart (kart olarak geçecek sahte/sanal gerçek enstrümanlar) sağlamaları;
– Bu kartlarla tüketeceği veya yeniden satacağı para ve/ya eşya temin etmeleri;
– Ceza yaptırımlarından kaçınmasıdır. Öte yandan, cezanın şiddeti- ni algılama, suçlular arasında farklılık gösterdiği gibi suçlular ile halk arasında da farklılık göstermesi devreye girmektedir.
Mala karşı işlenen suçlarlameskenden, postadan, arabadan, eğlence yerle- rinden vaki hırsızlıklarla- çek karnesi/kart temin edilebilmektedir.
Yinelersek, kişilerin suç işleme konusundaki yetenekleri, uygulamada bir hedefin “uygun” veya bir koruyucunun “ehil” olup olmadığını belirleyebilmekte; ve bu zamanla değişmektedir: Girişe teknik engeller konulması (gardiyan) her suç için ortaya çıkabilir-bir zaman için üstünden gelinemeyecek bir teknik engel zamanla bazı suçlular için aşağıdaki nedenlerle kolay bir hedef olabilmektedir:
– Mevcut suçluların yeteneklerini yeni önleyici metotlara intibak ettirdikleri,
– Yeter sayıda yetenekli kişilerin suç pazarına giriş yaptıkları, ve
– Sabıkalı suçluların birlikte veya ilk defa suç işleyecek kişilerin ittifakıyla suç işlemesinin mümkün olabilmesidir.
Bu bağlamda suç işlemeye elverişli gelişmeler arasında kaliteli renkli scanner ve fotokopiler, manyetik bantlar için encoding makineleri, internet’ten kredi kartı için sayı yaratan yazılım ve diğerlerinin elde edilmesi, kuşkusuz, sahtecilik ile posta/telefonla yapılan siparişler (card not present); internet ortamında yazılım bulaştırmak, verileri şifreleyip fidye talep etmek ve oltalama (phishing) dolandırıcılığı yer almaktadır.
Önemli olan yaklaşım, dolandırıcılığın kontrolü ile suç işleme yetenekleri ve networklar arasında dinamik nitelikte bir ilişkilendirme olması ve uzun süre dondurulamayacak türde bulunmasıdır. Böylece dolandırıcılığı önleyici stratejiler esnek nitelikte oluşturulmalı ve beklenmeyen türdeki ihlallere yanıt verebilmeli; ve dolandırıcılar için açık bırakılacak fırsat/ pencere aralığı minimum derecede olmalıdır.10
Dolandırıcılığı önleme objektifleri, zincirin son halkasına kadar iletilebilirse de, motivasyon ve önleme know-how’ının iletilmesi oldukça zor olabilir.
Önleme
Dolandırıcılığın önlenmesi, dolandırıcılık işlemlerini veya bankacılık eylemlerini tespit etmeye ve bu eylemlerin müşteriye ve finansal kuruluşa mali ve itibar zararına neden olmasını önlemeye yönelik bir stratejinin uygulanmasıdır. Çevrimiçi ve mobil bankacılık kanalları daha popüler hale geldikçe ve finans kuruluşları dijitalleşmeye devam ettikçe, güçlü bir dolandırıcılık önleme stratejisi daha da önemli hale gelecektir.
Dolandırıcılığın önlenmesi ve siber suçlar birbiriyle bağlantılıdır ve her zaman değişmektedir. Dolandırıcılık önleme uzmanları yeni kimlik doğrulama ve sahtekarlık tespit çözümleri geliştirirken, dolandırıcılar Dark Web üzerinde birbirleriyle ağ kuruyor, para kazanıyor ve bilgi alışverişinde bulunuyor. Günümüzde dolandırıcılar, dolandırıcılık faaliyetlerinde başarılı olmak için karmaşık stratejiler ve kötü amaçlı yazılımlar kullanıyor. Dolandırıcılığı önleme teknolojisi büyük ilerlemeler kaydetmiş ve bunu yapmaya devam etse de, dolandırıcılık taktiklerinin farkında olmak ve dolandırıcılığın nasıl önleneceğini anlamak önemlidir.
Kara para aklamanın öncül suçu olarak dolandırıcılık, genellikle yaban hayatı ve uyuşturucu kaçakçılığı gibi diğer öncül suçlardan kara para aklama ve terörün finansmanına kadar daha geniş suç faaliyetleriyle bağlantılıdır. Dolandırıcılıkla etkili bir şekilde mücadele etmek için firmaların, dolandırıcılık olaylarını münferit olaylar olarak görmek yerine, bunu tüm bağlamı içinde anlamaları gerekir.
Kuşkusuz, hiçbir dolandırıcılık önleme stratejisi kusursuz değildir, ancak firmalar en çok risk altında oldukları dolandırıcılık türlerini önlemeye odaklanabilirler. Bu onların kaynaklarını en verimli şekilde kullanmalarını sağlayacaktır. Bunu iyi bir şekilde yapabilmek için, çerçevelerinin gerçekçi risklere dayalı olmasını sağlamak amacıyla düzenli risk değerlendirmeleri uygulayabilirler.
Suçların önlenmesi bakımından dolandırıcılık üçgenine yeniden dönüldüğünde, (1. Uygun hedeflerin bulunması, 2.Yetenekli koruyucuların olmayışı, ve 3. Motive olmuş suçluların varlığıdır) “durumsal fırsat” (situational opportunity) her zaman için en geçerli bir suç önleme pratiği olarak gözükmese de, suç işleme fırsatlarının azaltılması ve kişilerin suç işleme biçimleri hakkında bilgilendirilmesinin dolandırıcılık suç oranı üzerine etkisi olduğu saptanmıştır. Çek karnesi veren Bankalar ile tüccarlar ve perakendeciler, belli sınırlar içerisinde ehil koruyucular olarak davranabilirler; bir noktaya kadar bireysel ve fakat kolektif olarak hareket ettiklerinde “suç pazarı” üzerinde kontrol tesisi bakımından gerçek ve potansiyel suç mağdurlarından daha iyi konumdadırlar. Koruyucular arasında çek karnesi /kart taşıyıcılar da yer almalıdır-bazı durumlarda örneğin soygun halinde diğerlerine (ihmal sonucu çek karnesi/kart kaybına) göre daha az yetenekli konumdadırlar.
Önleme amacıyla şu tedbirlere başvurulması sağlık verilmektedir:
– Mağaza terminallerine karşılıksız çek keşide etmiş kişiler ile kaybolan/çalınan kartlar hakkında bilgi iletilmesi,
– Çek ve kart için başvurulara özgü sorgulama (özellikle kuşkulu adreslere ilişkin sorgulama) yapılmasına imkan veren bilgi bankaları kurulması, yurt-içi ve yurt-dışı bu tür veri bankalarından birlikte sorgulama yapılması,
– Kart hırsızlığında multiple kart hırsızlığını önlemek için kişinin ihtiyaç duymayacağı kartı üzerinde taşımaması,
– Kartın kötüye kullanılmasını önlemek üzere-kişinin kimlik numarasını kendisinin seçmesi-on-line yetkilendirme, limitler-kuşkulu kartlar konusunda personelin eğitilmesi,
– Siyaset değişimleri-el yazısı muayene olanakları, kredi kartları istihbaratı, kollukça adli sicil veri tabanından sorgulama sağlanması örneğinde olduğu gibi suç türü bazlı suç kayıt sistemleri ile ülkede bankalar ve kolluk arasında işbirliğinin sağlanması,
– Suç önleme, dolandırıcıların mevcut uygulamalarının kart endüstrisince belirlenmesi, analizi ve onlar üzerinde en fazla etkisi olabilecek tedbirlerin saptanması; akıllı kartlar ile uzun dönemde biyolojik ölçümlerden, parmak izinden yararlanma, satış noktasında PIN numarasının yaygınlaştırılması, riskli adreslerin önceki deneyimlerden belirlenmesi, kartların güvenli bir şekilde teslimi veya kart alıcılarının bizzat gelerek kartlarını alması, sahtesinin yapılmasının zorlaştırılması, lazerle entegre edilmiş fotoğraflı ve imzalı kartların kullanılması suretiyle taklit edilmesinin zorlaştırılması,
– Perakendeciler pazarında, bireysel kart sahiplerinin harcama düzeni/profili saptanarak çalınma ve sahte kart kullanılması halinde kart sahiplerini kontrol ederek kartlarına sahip olup olma- dıkları veya işlemin kendileri tarafından yapılıp yapılmadığının saptanması; yetki limitleri; kaybolan veya çalınan kartlara ait verilerin mağazalara iletilmesi için en iyi teknoloji; tüccarlar tarafından işlenen dolandırıcılıklar için veri tabanı; harcamalarını izleyerek kötü niyetli kart sahiplerinin batak borçlarının erken bir zamanda tespiti suretiyle dolandırılacak miktarın azaltılması; basın, perakendeciler, kart sahipleri ve kollukla geliştirilmiş irtibat ve eğitsel kampanyalar; yeraltı dünyasından muhbirler kullanılması; ve mağazaların bankalar kanalıyla dolandırıcılığa karşı girişimlerin planlanmasında artan ölçüde katılımıdır.
– Sonuçta, hastalığın kontrolü, muafiyet sağlama ve antibiyotikle olduğu gibi tedbirlerin çeşitli kombinasyonlarına eğilmek suretiyle olmalı; kişiye muafiyet sağlayıcı tek bir öğeyle sınırlı kalınmamalıdır: Bir kere ihlal edildiğinde, geçildiğinde, ikinci dünya harbinde Fransız majino hattı anlamını yitirdiğinden, suçlulara karşı stratejilerde esnek yanıtlara olanak sağlanarak, birinci derecedeki yöntemlerle beraber ikinci derecedeki önleme yöntemleri de geliştirilmelidir.
– Kuşkusuz, suçlulukla mücadelede çek ve kredi kartlarını içeren dolandırıcılık ve sahtekarlık olayları birlikte ele alınmalıdır.11 Çek ve plastik dolandırıcılık suçlarında azalma geniş ölçüde önleyici tedbirlerle sağlanabilecektir. Gelecekteki riskler ve kart endüstrisinin yeni suçlara karşı koyabilme güç ve yeteneği bağlamında; dolandırıcılığı önlemenin bedeli, yani dolandırıcıların stratejilerine bedel-etkinlik sınırlarının emrettiği limitler içerisinde yanıt verebilecek esneklikte olmalıdır.
Dolandırıcılığı Tespit Sistemi
Birçok tüketicinin kendilerini “dolandırılmayacak kadar akıllı” düşünmeleri ve bu nedenle kendilerini savunmasız bırakmaları riskine tanık olunmaktadır. Suçlular, kişilerin, kuruluşların ve polisin kimliğine bürünme kousunda uzmandırlar. Bir an için gardınızı düşürmenizi ummaktadır. Bu nedenle durup düşünmek size ve paranızı koruyabilir.
Mekansal Risk Modellemesi
Mekansal risk modellemesi (Risk Terrain modeling -The RTM süreci) suç analizi için kullanıldığında suç sorunlarına katkıda bulunan çevresel koşulları tanımlar. Farklı suç olayı mekanlarının altında yatan ortak nedenler olabilir. Yani olaylar ilgisiz olabilir ancak onlar için çekici ortamlar benzer nitelikleri paylaşabilir. RTM, suçların neden bu şekilde işlendiğine ışık tutuyor. Kişilere değil yerlere odaklanır. Yapılı çevreyi suçla sonuçlanan suç davranışlarına bağlayarak suç olaylarının mekansal kalıplarını analiz eder. Ham suç verileri daha anlamlı hale geliyor. Suç kalıplarını RTM ile teşhis etmek, sorunların nerede ve neden ortaya çıkacağını veya devam edeceğini doğru bir şekilde tahmin etmenize olanak tanır.
Dolandırıcılık riskinin yeni ortamını anlamak ve azaltmak
RTM, mevcut yüksek suç oranlarındaki suçun altta yatan mekansal faktörlerini teşhis etmek ve gelecekte suçun ortaya çıkacağı en muhtemel yerleri belirlemek için kullandığı istatistiksel prosedürleri açıklamaktadır.12
Kurumsal Yaklaşım
Adalet Bakanlığı Mağduru Koruma Daire Başkanığı ile Emniyet Genel Müdürlüğü Aşayiş Dairesi ve Jandarma Genel Komutanlığı web sayfalarnda “Dolandırıcılık” konusunda mağduru uyarıcı bilgilendirmeye yer verilmiştir:13 Bunların İngiltere ve Alo 112’de olduğu gibi tek bir merkez web’inde toplanması isbaetli olacaktır. Yapılan uyarılara aşağıda yer verilmiştir:
“Vatandaşlarımız özellikle kendisini polis, asker ve savcı olarak tanıtıp ‘adınız terör örgütüne karıştı, altınınızı, paranızı bize verin, inceleyeceğiz’ şeklindeki telefon aramalarına kesinlikle itibar etmesin. Parasını, ziynet eşyasını kesinlikle vermesin.
Cep telefonlarına gelen ‘Hediye kazandınız’ veya bir hukuk bürosundan ‘Adınıza icra takibi başlatıldı para gönderin’ şeklindeki mesajlara itibar etmesinler. Bu tür mesajlara vatandaşlarımız, hakkında bir icra takibi olmasa bile korkusundan inanıyor. Bu yönde bizim bilgilendirme çalışmalarımız devam ediyor.
Güvenli internet sitelerinden alışveriş yapsınlar, kapora adı altında bir para gönderimi yapmasınlar.”
Emniyet Genel Müdürlüğü-Asayiş Dairesi Başkanlığı
İngiltere’de de (Take five)-Vatandaşları belirli bir durumun gerçek mi yoksa dolandırıcılık gibi mi hissettirdiğini düşünmek için birkaç adım atmaya teşvik eder bir uyarıya tanık olunmaktadır.14 Şöyle ki,
– DURMAK : Paranızı veya bilgilerinizi bırakmadan önce biraz durup düşünmek sizi güvende tutabilir.
– SORMAK-MEYDAN OKUMAK: Sahte olabilir mi? Herhangi bir isteği reddetmek veya yok saymak sorun değildir. Yalnızca suçlular sizi aceleye getirmeye veya paniğe sürüklemeye çalışır.
– KORUMAK: Bir dolandırıcılığa düştüğünüzü düşünüyorsanız derhal bankanızla veya finans kuruluşu- nuzla iletişime geçin ve bunu Mali Şübeye bildirin.
Sonuç
Bireylerin Türk Ceza Kanunu 157-158. Maddelerinde yer alan dolandırıcılık15 tuzağına düşmesine katkıda bulunan önemli faktörlerden biri finansal çaresizliktir. Finansal zorluklarla karşılaşıldığında veya hızlı finansal kazanç elde etme arzusuyla karşı karşıya kalan insanlar, kolay para veya yüksek yatırım getirisi vaat eden dolandırıcılıklara karşı daha savunmasız hale gelmektedir. Bu gibi durumlarda, kişinin mali durumunu iyileştirme konusundaki çaresizliği, muhakemesini bulanıklaştırabilir ve dolandırıcılık planlarına yatkınlığa yol açabilir.
Dolandırıcılar, kurbanları manipüle etmek için kişisel ilişkilerden ve bağlantılardan yararlanarak sosyal mühendislikte uzmandır. Dolandırıcılar, sosyal medya ve diğer kaynaklardan toplanan bilgilerden yararlanarak girişimlerini daha meşru ve güvenilir görünmelerini sağlamakta ve bu sahte güven duygusuna kapılan mağdurların dolandırıcılık mağduru olma olasılıkları yükselmektedir.
Dolandırıcılar kurbanlarını kandırmak için karmaşık taktikler kullanmakta ve birçok kişi çeşitli dolandırıcılıklardan habersiz bulunmaktadır. Kripto para birimleri ve blockchain gibi gelişen dolandırıcılık tekniklerine ilişkin farkındalık eksikliği, bireyleri daha savunmasız hale getirmektedir.
Kripto para dolandırıcılığı tehlikesi
Dolandırıcılar, hedeflerini manipüle etmek için sıklıkla duygusal tetikleyicilerden yararlanmakta; dolandırıcılar, aciliyet, korku veya heyecan duygusu yaratarak rasyonel düşünceyi zayıflatıp, bireyleri dürtüsel kararlar almaya zorlamaktadır.
Güvenilir kişiler veya yetkili kişiler gibi görünmek, dolandırıcılar tarafından kullanılan yaygın bir taktiktir. Dolandırıcılar, kendilerini hükümet yetkilileri, şirket temsilcileri veya emniyet görevlileri gibi tanıtarak mağdurları kişisel bilgileri paylaşmaya, finansal hesaplara erişim sağlamaya veya finansal işlemler yapmaya ikna etmek için güvenden yararlanırlar. Bu sahtekarlara güvenmek, dolandırıcılık kurbanı olma riskini artırmaktadır. Bu süreçte dikkat eksikliği bireyleri dolandırıcılığa karşı savunmasız bırakabilmektedir.
Sonuç olarak, farkındalık ve uyanıklığın, dolandırıcılık ve dolandırıcılığa karşı korunmada önemli bir rol oynadığı; bilgili olmak ve kuşkucu bir zihniyeti sürdürmenin, bireylere bilinçli karar verme ve kendilerini dolandırıcılık mağduru olmaktan koruduğu dictumu/söylevi herkesin bilincinde yer etmelidir.
Prof. Dr. Mustafa Tören Yücel
—————-
1 Bkz. R.Bolt. Yalancılar ve Sahtekarlar Ansiklopedisi, domingo, 4. Bası, 2017.
2 Bloomberg HT (17 Ekim 2023).
3 Haziran 2005 itibariyle ülkedeki kredi kartlarındaki batık borcun toplam borca oranı % 1.6 iken, bu oranın Avrupa Birliği ülkelerindeki ortalaması % 4.5’dir. Bu durum başlıca nedeni kartın kartının suiistimaline(abuse) bankaların izin vermesidir. Ayrıca bkz. S. Apak ve G. Yılmaz. Finansal Kriz Döneminde Türkiye’de Kredi Kartları; N. Bakır. “Tüketici borçlandıkça borca battı” Dünya Gazetesi (9/11/2023): “2019 sonu itibarıyla bireysel borçlarda 19,6 milyar lira olan takibe düşen tutarda 27 Ekim 2023’e kadar olan dönemdeki artışın yüzde 100,5 ile toplam borç hacmindeki büyümeden düşük olduğu görülüyor.
4 Dolandırıcılık üçgeni, bu suç ötesi için de kullanılabilir. Örneğin okulda kopya çeken bir öğrenci şunu söyleyecektir: 1) Üniversiteden aldığım bursu korumak için kopya çekerek yüksek not almaya ihtiyacım var-algılanan baskı; 2) Gözetmen sınav sırasında sınıfı terk etti-algılanan fırsat; ve 3) Herkes kopya çekmekte-kendini haklı gösterme.
5 Ponzi/Titan/Saadet zinciri sistemi ile dolandırıcılık yöntemi- 1. Yüksek kâr getirisi ile yatırımcıları çekmek; 2. Elde edilen kapital ile yatırımcılara ilk etapta yüksek ödeme yaparak meşruluk görüntü vermek ve karşılığında yeni yatırımcılar çekmek; 3. İlk yatırım yapanlara sonraki mağdurlardan elde edilen kapital ile ödemelere devam etmek; 4. Yeni katılımlarla daha fazla kapital sağlanamadığında, sistem çökmeden kenti terk etmek (Schneeball system). Piramit yapısını yansıtan bu dolandırıcılık sistemine ismini verdiren Charles Ponzi 1920’ler ABD’nin New England kentinde 90 günlük vade için 5 pc (kuruş) yerine 40 pc ödeme vaat etmişti. Ayrıca bkz. “Kripto Dolandırıcılar” Hürriyet (21/12/ 2018) s.9; “İnternette dikkat edilecek hususlar” Hürriyet (30/11/2018), s.6. Türkiye’nin ünlü dolandırıcıları Sülün Osman, Banker Kastelli, Selçuk Parsadan, Fadıl Akgündüz ve Çiftlik Bank adında sanal bir oyunla 510 milyon TL. dolandıran Mehmet Aydın. Ayrıca bkz. H.Shefrin. Behavioral Risk Management: Managing The Psychology that Drives Decisions and Influences Operational Risk, 2016. Din adamı kisvesi altında yapılan dolandırıcılık örnekleri için bkz. İ. Saymaz. Şehvetiye Tarikatı, İletişim, 2019.
6 Bkz. A.Bandura. Moral Disengagement: How People Do Harm and Live with Themselves. New York:Macmillan, 2016.
7 Martina Dove. The Psychology of Fraud, Persuasion and Scam Techniques (Dolandırıcılık, İkna ve Dolandırıcılık Tekniklerinin Psikolojisi) 1. Baskı, 2020. Arif Mumander. “Criminological Analysis of the Crimes of Fraud and Embezzlement with Perpetrators Using False Identities Through Social Media” (Sosyal Medya Aracılığıyla Sahte Kimlik Kullanan Faillerle Dolandırıcılık ve Zimmet Suçlarının Kriminolojik Analizi) Legal Brief C.9, S.1,(2019).
8 Bkz. İ.Saymaz. Sözde Terörist, İst., 2013: Sıradan insanın bir anda nasıl terörist olarak suçlanıp yaşamının kararabileceği 30 ayrı dava dosyası ile sergilenmektedir.
9 http://www.bkzm.com.tr/yillara-gore-istatistiki-bilgiler.aspx
10 S. Levent. “Kripto dolandırıcılar” Hürriyet (21/12/2018) s.9: Başta herkesin kazandığı ama sonu çöküşle biten piramit sistemine benzer ‘kripto paraya yatırım’ görünümlü dolandırıcılık yöntemidir. Michael Levi. Organized fraud and organizing frauds: Unpacking research on networks and organization British Society of Criminology, C.8, S.4: Bu makale, suç ağları, dolandırıcılık fırsatları ve mağdur merkezli dolandırıcılık tipolojisi bağlamında dolandırıcılık ortamlarını incelemektedir. Farklı türdeki dolandırıcılıklarda aktörlerin, ortamların çeşitliliğini ve ortak suçlular arasındaki işbirliğini bilme ihtiyacının değişkenliğini ortaya koyuyor. Bazı dolandırıcılık türlerinin organizasyonuna katılanlar hakkında bilinenleri araştırıyor; yüz yüze ve uzaktan ortamlarda hem ortak suçluları hem de mağdurları nasıl bulduklarını; ve “dolandırıcılık işinin” büyümesinin önündeki engeller.
11 Genelde bankacılıkta dolandırıcılık türleri için bkz. Türkiye Bankalar Birliği. Bankacılıkta Dolandırıcılık Eylemleri Tespit/Önleme Yöntemleri, Nisan 2007; S.Yılmaz. “Banka veya Kredi Kartlarının Kötüye Kullanılması Suçu” TBBD 87, ss.262-296. “Banka dolandırıcısının en sevdiği 10 yalana dikkat!” Vatan (25/10/2013) s.12. R.Bolt. Yalancılar ve Sahtekarlar Ansiklopedisi(Çev.T.Uyar),Domingo, 2015. Tüm dolandırıcılık yöntemlerinin temelinde telefonda kimlik doğrulama arkasında kod ya şifre paylaşımı aşamaları yattığı bilinmelidir. Her yılın Mart ayı, “Dolandırıcılığı Önleme Ayı” olarak kurumları ve kişileri bilinçlenme ayı olarak değerlendirilmektedir.
12 Joel M. Caplan ve Leslie W. Kennedy. Risk Terrain Modeling Compendium For Crime Analysis, 2011.
13 Emniyet bünyesinde “Dolandırıcılık Şube Müdürlüğü” kuruldu (23/02/2022).
14 HOUSE OF LORDS Fraud Act 2006 and Digital Fraud Committee, HL Paper 87, Report of Session 2022–23: Fighting Fraud: Breaking the Chain, 2022.
15 Dolandırıcılık– Madde 157- (1) Hileli davranışlarla bir kimseyi aldatıp, onun veya başkasının zararına olarak, kendisine veya başkasına bir yarar sağlayan kişiye bir yıldan beş yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar adlî para cezası verilir-Uzlaşma kapsamına giren suçlardandır.
Nitelikli dolandırıcılık-Madde 158- (1) Dolandırıcılık suçunun;
a) Dinî inanç ve duyguların istismar edilmesi suretiyle,
b) Kişinin içinde bulunduğu tehlikeli durum veya zor şartlardan yararlanmak suretiyle,
c) Kişinin algılama yeteneğinin zayıflığından yararlanmak suretiyle,
d) Kamu kurum ve kuruluşlarının, kamu meslek kuruluşlarının, siyasi parti, vakıf veya dernek tüzel kişiliklerinin araç olarak kullanılması suretiyle,
e) Kamu kurum ve kuruluşlarının zararına olarak,
f) Bilişim sistemlerinin, banka veya kredi kurumlarının araç olarak kullanılması suretiyle,
g) Basın ve yayın araçlarının sağladığı kolaylıktan yararlanmak suretiyle,
h) Tacir veya şirket yöneticisi olan ya da şirket adına hareket eden kişilerin ticari faaliyetleri sırasında; kooperatif yöneticilerinin kooperatifin faaliyeti kapsamında,
i) Serbest meslek sahibi kişiler tarafından, mesleklerinden dolayı kendilerine duyulan güvenin kötüye kullanılması suretiyle,
j) Banka veya diğer kredi kurumlarınca tahsis edilmemesi gereken bir kredinin açılmasını sağlamak maksadıyla,
k) Sigorta bedelini almak maksadıyla.
